Istorija bombardovanja Beograda – od đuladi do krstarećih raketa

Britanski princ Čarls delovao je veoma iznenađeno kada mu je istoričarka Dubravka Stojanović, prilikom njihove šetnje Kalemegdanom, objasnila da je Beograd bombardovan mnogo puta u svojoj istoriji.

Samo Britanci i Amerikanci palili su i rušili Beograd u devet talasa u 20. veku, ako 78 dana NATO agresije računamo kao „jedno bombardovanje”. Nemci i Austrijanci činili su to više od tri puta u raznim epohama, a ostalih nekoliko bombardovanja ide na dušu Turcima. Praktično, otkada su u Evropi počeli da se koriste topovi, zatim avionske bombe, kao i projektili sa osiromašenim uranijumom, sva ova oružja su isprobavana na našem glavnom gradu i njegovim žiteljima.

Za Beograd je tokom 7.000 godina njegove istorije vođeno neverovatnih 115 ratova, a grad je 44 puta rušen. Jedna od ovih tužnih godišnjica obeležava se danas, kada se navršava sedam i po decenija od Hitlerovskog bombardovanja glavnog grada kraljevine Jugoslavije. Ako se vratimo u istoriju i posmatramo osvajački niz nasilnika na ovom prostoru, videćemo da je Beograd uvek predstavljao najslađi zalogaj velikih i moćnih. Ali, svakom od njih je i video leđa…

Prvi su svoje topove prema Beogradu uperili Turci, ali je hrišćanska vojska uspela da se odbrani od osmanske opsade 1456. godine. Bitka koja je pod bedemima tvrđave na ušću Save u Dunav vođena od 4. do 21. jula ostala je upamćena pre svega po ugarskom plemiću Janošu Hunjadiju (Sibinjanin Janko) i njegovom saborcu Mihalju Silađiju, vojnom zapovedniku beogradskog utvrđenja. U Evropi nije sakupljena očekivana krstaška vojska za odbranu hrišćanskih granica, ali je Hunjadi pritekao u pomoć protiv turskog sultana Mehmeda Drugog, osvajača Carigrada, koji je na Beograd krenuo sa velikom silom i topovima. Branioci su ipak uspeli da preotmu turske topove i okrenu ih ka neprijatelju, što je označilo kraj opsade.

Naredni put Austrijanci su napali Turke i osvojili Beograd 1688, pod komandom vojvode Maksimilijana Bavarskog i u tom ratu je došlo do velike gladi i požara koji je razneo skladište oružja i 4.000 beogradskih kuća. Dve godine kasnije Turci šest dana opsedaju Beograd i topovima ga ruše gotovo do temelja, a žitelji su bili izloženi ubijanju, progonima i pljačkama. Sve to dovelo je do Velike seobe Srba, a čitav 18. vek bio je obeležen borbama i razaranjima Beograda.

U 19. veku Turci su bombardovali Beograd 1806, kada su otvorili vatru na Karađorđa i 25.000 njegovih boraca koji su ušli u grad. Ustanici su savladali turske posade u varoši, napadajući ih iz četiri pravca. Mesec dana kasnije srpska vojska uspela je da osvoji i tvrđavu. Oslobodioci su se u prestonici zadržali do samog kraja Prvog srpskog ustanka, oktobra 1813. godine.

Sledeće, a ujedno i poslednje tursko bombardovanje, započelo je u jutarnjim časovima 17. juna 1862. godine, kao posledica srpsko-turskih sukoba nakon incidenta na Čukur-česmi. Artiljerijski napad trajao je ceo dan i pričinio je Beogradu velika materijalna razaranja. Međutim, bio je to samo uvod u konačno oslobođenje i proglašenje nezavisnosti Srbije 16 godina kasnije.

Posle toga na red ponovo dolaze Austrougari. Prvo bombardovanje odigralo se 28. jula 1914, nakon izricanja ultimatuma Srbiji, kada je Beograd granatiran modernim topovima sa reka. Stravične eksplozije srušile su mnoge zgrade, grad je pao u ruke neprijatelju, ali je vraćen posle Kolubarske bitke, krajem 1914. godine. Žene i deca evakuisani su organizovano vozovima iz Beograda. Prestonica se našla na udaru novih oklopnih topovnjača „monitor”, koje su sejale strah i smrt. Dorćol i Savamala bili su potpuno ispražnjeni od stanovništva i ceo taj deo grada bio je u plamenu.

Konačno su Austrijanci i Nemci zauzeli Beograd 1915. godine, slomivši otpor majora Dragutina Gavrilovića i branilaca Beograda, koji je trajao od 4. do 11. oktobra, kada su topovi pruskog feldmaršala Makenzena konačno zaćutali. Okupacija Beograda trajala je do 1. novembra 1918. godine.

Pre tačno 75 godina, srpska prestonica doživela je jedno od najvećih razaranja u istoriji. U napadu nacističke Nemačke 6. aprila 1941, u plamenu su bili vojni i infrastrukturni ciljevi, ali i skloništa, kulturni spomenici i nasleđe, stambeni objekti, verska zdanja, pa čak i bolnice. U većini izvora pominje se da je život izgubilo između 8.000 i 12.000 ljudi. Prve bombe pale su u nedelju ujutru, oko 6.30 sati. Do kraja dana do temelja je srušeno 627 građevina, teško je oštećen 1.601 objekat, a tragovi eksplozija ostali su na 6.828 kuća i zgrada.

Stradala je i Narodna biblioteka na Kosančićevom vencu i uništeno je 300.000 dokumenata i knjiga koji su preživeli vekove. Bombardovan je Generalštab na uglu ulica Kneza Miloša i Nemanjine, Stari dvor, sinagoga, Istorijski muzej Srbije, sedište Kola srpskih sestara, zgrada pošte… Bombe su padale i na Trg republike, kao i na palatu „Albanija” i mnoge druge objekte.

Okupirani Beograd nije se oporavio do kraja Drugog svetskog rata, a Britanci i Amerikanci su ga iz vazduha bombardovali osam puta, od aprila do septembra 1944. godine. Udari su počeli 16. aprila i bili i nastavljeni sledećeg dana. Zatim 21. i 24. aprila, 18. maja, 6. juna, 8. jula i 3. septembra. Podaci o ljudskim žrtvama u ovim akcijama savezničke avijacije razlikuju se. Po nemačkim izvorima ubijeno je oko 4.000 ljudi, a po procenama ambasade SAD 2.271 osoba. Preliminarni podaci Jugoslovenske vlade u Londonu ukazivali su na 3.000 žrtava u Beogradu i oko 1.200 u Zemunu.

Tog 16. aprila, na Vaskrs, bombardovano je porodilište koje se nalazilo kod današnje Studentske poliklinike u Krunskoj ulici. Stradale su 22 majke i njihove 22 bebe, kao i dve porodice koje su bile u poseti. Iz vazduha su rušeni koloseci u savskom priobalju, aerodrom, fabrike „Ikarus”, „Rogožarski”, „Zmaj”, „Teleoptik”, brodogradilište, rafinerija na Čukarici. Gađani su i mostovi, Staro sajmište, gde su ginuli logoraši, ali i „Albanija”, Terazije, Tehnički i Pravni fakultet, Bajlonijeva pijaca, gde je nastradalo mnogo civila. U Aleji žrtava bombardovanja 1944. na Novom groblju nalaze se ploče sa imenima 313 žrtava, među kojima 71 žena i 16 dece. Kodni naziv za seriju angloameričkih napada bio je „Nedelja pacova”.

Posle 45 godina mira, angloameričke bombe ponovo su padale na Beograd, od 24. marta do 9. juna, Procenjuje se da je u vazdušnim napadima NATO-a na tlu Jugoslavije ubijeno oko 3.000 ljudi (od čega 2.500 civila), a više od 6.000 ranjeno. Procene štete za Srbiju kreću se od 30 do 100 milijardi dolara, a Beograd je pretrpeo značajna direktna i kolateralna razaranja. Između ostalog, uništen je simbol Beograda Avalski toranj, zgrade Generalštaba i Ministarstva odbrane, Republičkog i Saveznog MUP-a, poslovni centar „Ušće”, zgrada RTS-a, kineske ambasade i mnoge druge.

(Bojan Bilbija, Politika)

Pratite Krstaricu i preko mobilne aplikacije za Android i iPhone.