Despot koji je pisao o ljubavi

Devetnaestog jula 1427. godine umro je srpski vladar i pisac despot Stefan Lazarević, knez od 1389. do 1402, potom despot, sin kneza Lazara Hrebeljanovića.

U prvo vreme vladao je očevim zemljama uz pomoć majke, kneginje Milice, i do 1402. priznavao je vlast Otomanskog carstva i sultana Bajazita na čijoj se strani borio u bitkama na Rovinama 1395, kod Nikopolja 1396. i kod Angore 1402. Sultan mu je poklonio oblast Vuka Brankovića s Prištinom i Peći.

Posle poraza Bajazita kod Angore od mongolskog vladara Tamerlana, osamostalio se i približio Ugarskoj, od koje je 1403. dobio Mačvu i Beograd koji je proglasio prestonicom, a 1421. nasledio je Zetu.

Ojačao je centralnu vlast i suzbio separatizam vlastele, reformisao vojsku i preuredio upravu.

Srbija je pod njim doživela ekonomski i kulturni procvat. Podigao je manastir Manasiju, podsticao prepise i prevode knjiga, a i sam se bavio književnošću – napisao je poslanicu „Slovo ljubve“.

Ko je u stvari bio despot Stefan?

Stefan Lazarević je rođen, najverovatnije, 1377. godine u Kruševcu, prestonici svog oca, kneza Lazara. Posle Kosovske bitke 15. juna 1389. godine, u kojoj je poginuo njegov otac, Stefan je postao novi knez, u čije ime će do njegovog punoletstva vladati njegova majka, kneginja Milica.
Došao je na vlast u specifičnom trenutku, po državu Lazarevića, koja se našla u okruženju moćnih suseda. Sa jedne strane bio je Bajazit, koji se posle Kosovske bitke povukao da bi učvrstio svoju vlast među Osmanlijama, dok se u neposrednom susedstvu nalazio Vuk Branković, muž Stefanove sestre Mare, koji posle bitke postao najmoćniji srpski velikaš.
Zapadni sused Lazarevića bio je kralj Tvrtko I koji se smatrao legitimnim naslednikom Nemanjića i Kosovsku bitku je prikazivao kao sopstvenu pobedu nad Osmanlijama, dok su se na severu njihovi posedi graničili sa Mađarskom, kralja Žigmunda.
Stefan Lazarević poznat i kao Stevan Visoki je važio za jednog od najboljih vitezova i vojskovođa svoga doba, a njegova književna dela ga čine jednim od najvećih srpskih književnika u srednjem veku.

Nakon očeve pogibije u Kosovskom boju 1389. godine, kao maloletan je došao na vlast i uz pomoć majke Milice Hrebeljanović je vladao do svog punoletstva 1393. godine.

Kao otomanski vazal, predvodio je srpske pomoćne odrede u bitkama na Rovinama, kod Nikopolja i Angore. Posle bitke kod Angore je od Vizantinaca u Carigradu dobio titulu despota (1402), a krajem 1403. ili početkom 1404. godine, stupio je u vazalne odnose i sa mađarskim kraljem Žigmundom od koga je dobio Mačvu, Beograd (u koji 1405. godine smestio svoju prestonicu), Golubac i druge posede, a kasnije (1411) i Srebrenicu.

Posle velikog poraza kod Angore, otpočeo je građanski rat u Otomanskoj imperiji, ali i sukobi među srpskom vlastelom, prvo između Lazarevića i Brankovića, a potom i između samog Stefana i njegovog mlađeg brata Vuka. Sukobi u Srbiji su se okončali 1412. godine izmirenjem Stefana i njegovog sestrića Đurđa, dok je kao pobednik iz borbi među Osmanlijama izašao 1413. godine Mehmed I, zahvaljujući srpskoj pomoći, nakon čega je, za Srbiju, usledio period mira. Posle smrti svog sestrića Balše III Balšića, nasledio je Zetu, oko čijih primorskih gradova je vodio rat protiv Mlečana. Pošto nije imao dece, Stefan je na saboru u Srebrenici 1426. godine imenovao svog sestrića Đurđa za naslednika.

Na unutrašnjem planu, on je slomio otpor vlastele, a periode mira je iskoristio za snaženje Srbije u političkom, ekonomskom, kulturnom i vojnom pogledu. On je 29. januara 1412. godine objavio „Zakonik o rudnicima“, sa posebnim delom kojim se uređuje život u, tada najvećem rudniku na Balkanu, Novom Brdu. 
Time je dodatno pojačao razvoj rudarstva, koje je bilo glavna privredna grana tadašnje Srbije, tako da je krajem njegove vladavine Srbija bila jedan od najvećih proizvođača srebra u Evropi. 
Na polju arhitekture, nastavlja se razvoj Moravskog stila, koji je započeo u doba njegovog oca gradnjom Ravanice i Lazarice.
Bio je veliki pokrovitelj umetnosti i kulture pružajući podršku i utočište kako učenim ljudima iz Srbije, tako i izbeglicama iz okolnih zemalja koje su zauzele Osmanlije. 
Pored toga, on je i sam bio pisac, a njegovo najznačajnije delo je „Slovo ljubve“ koje se odlikuje renesansnim crtama. Pored književnog stvaralaštva samog despota, u ovom periodu se, između ostalih, javljaju Konstantin Filosof i Grigorije Camblak, a razvija se i bogata prepisivačka delatnost (takozvana Resavska prepisivačka škola).
Doba Stefanove vladavine donosi preporod u srpskoj književnosti, u kome je on učestvovao i kao pisac, a ne samo kao mecena. Njegovo delovanje vidljivo je kroz povelje i prevodilački rad, a pisao je i samostalne tekstove.

Njegovo najpoznatije delo, „Slovo ljubve“, pesnička je poslanica upućena, najverovatnije, njegovom bratu Vuku, 1404. ili 1409. godine. Za nju istoričar književnosti Jovan Deretić navodi da je jedan od najlepših kraćih književnih sastava u našoj (srpskoj) literaturi srednjeg veka, dok akademik Dimitrije Bogdanović navodi da u opisu prirode koji se javlja u delu, kao da se sluti renesansa.  „Slovo ljubve“ odnosno „Reč o ljubavi“ se sastoji iz deset delova (strofa), čija početna slova daju njegov naziv tzv. akrostih. Osnovna crta stila pisanja je nedorečenost, za koju akademik Miodrag Pavlović navodi da daje potrebnu eleganciju pesničkom tekstu i obezbeđuje tajnovitost tananim osećanjima.

Pored „Slova ljubve“, smatra se da je Stefan tvorac „Natpisa na kosovskom mermernom stubu“, svojevrsnog epitafa koji je početkom XV veka uklesan kao spomen obeležje, na mestu Kosovskog boja. Delo poznato kao „Nadgrobno ridanje nad knezom Lazarom“, od koga je sačuvano samo nekoliko uvodnih stihova, pojedini naučnici pripisuju Stefanu, ali su mišljenja o tome i dalje podeljena.

U poveljama koje je izdao, Stefan je unosio tzv. vladarske ispovesti, koje su postojale u doba Nemanjića, ali i njegovog oca. Ovi delovi su pisani probranim, retorički ukrašenim izrazom i bliski su poveljama Stefana Nemanje, a po izraženom ličnom pečatu koji je u njima prisutan, najbliže su poveljama Dušana Silnog. Pored njegovih povelja, u ovaj segment Stefanovog književnog stvaralaštva spada i njegov uvod u „Zakonik o rudnicima“, koji je zapravo sažeta vladarska autobiografija, kakva se sreće u Hilandarskoj povelji i Dušanovom Zakoniku.

Istorijski izvori navode da se Stefan bavio i prevođenjem, a poznato je da je pored čitanja i pisanja na staroslovenskom (tj. srpske redakcije staroslovenskog jezika), prevodio sa grčkog i latinskog jezika. Jedan od njegovih prevoda verovatno je vizantijski spis iz XII veka „O vremenima budućim“, koji je preveden između 1400. i 1407. godine.
Stefana Lazarevića je kanonizovala Srpska pravoslavna crkva, kao Svetog Stefana despota Srpskog, na petstogodišnjicu njegove smrti 19. jula 1927.

Pratite Krstaricu i preko mobilne aplikacije za Android i iPhone.